پرسش :

آيا جناب ليلا ـ مادر حضرت علي اكبر(علیه السلام) ـ و شهربانو در كربلا حضور داشتند؟

پاسخ :
مراجعه به كتب تاريخي و آثار نويسندگان معاصر، چنين به دست مي‎دهد كه جناب ليلا در كربلا نبوده است.
استاد شهيد مرتضي مطهري مسأله‎ي حضور ليلا در كربلا و در نتيجه افسانه‎ها و قصه‎هايي كه درباره‎ي ايشان گفته شده را يكي از موارد تحريف در تاريخ كربلا مي‎داند و آن را با استدلال رد مي‎نمايد.[1]
محدث قمي مي‎گويد: «ظاهر آن است كه ليلا در كربلا نبوده و من در كتب معتبر نديدم.»[2]
در جاي ديگر مي‎نويسد: «در كتب معتبر، ذكري از بودن ليلا در كربلا، يا در كوفه و شام نيست.»[3] همچنين از سخن قاتل علي اكبر كه مي‎گويد:
عليّ آثام العرب ان مرّ بي يفعل مثل ما كان يفعل ان لم اثكل اباه.[4]
گناه تمامي عرب به گردن من، اگر اين جوان از كنار من بگذرد و پدر را به عزايش داغدار نسازم.» در حالي كه در عرف مي‎گويند: «مادرش را به عزايش بنشانم»؛ اما وي فقط از پدرش ياد مي‎كند؛ از اين رو استفاده مي‎شود كه نه تنها ليلا در كربلا نبوده، كه اصلاً در قيد حيات نيز نبوده است.
مرحوم دكتر محمد ابراهيم آيتي در اين زمينه مي‎نويسد: «از مادر علي اكبر، يعني ليلا، دختر ابي مرة بن مسعود، هم نامي در جريان فاجعه كربلا به ميان نيامده است و هيچ نمي‎دانم كه ايشان در اين تاريخ زنده بوده است يا نه؟... از همسران امام تنها كسي كه در اين سفر همراه امام(ع) بوده، رباب دختر امرؤالقيس است.[5]
بنابراين با توجه به قرائن و شواهد ياد شده، جناب ليلا در كربلا نبوده‎ است؛ در نتيجه آن داستان‎ها و افسانه‎هايي كه در جريان حادثه كربلا به او نسبت داده مي‎شود، بي‎اساس و غير واقعي است. در پايان تذكر اين نكته لازم است كه شيخ مفيد در ارشاد، طبرسي در اعلام الوري، طبري در تاريخ طبري و ... نام اين بانو را همان ليلا ذكر كرده‎اند؛[6] از اين رو اطلاق نام «ام ليلي» بر آن بانو صحيح نيست.
اما درباره‎ي حضور شهربانو در كربلا :
قبل از پاسخ به اين بخش سؤال، يادآور مي‎شويم كه اگر چه بنا به نقل مشهور بين مورخان، مادر امام سجاد(ع)، دختر يزدگرد سوم پادشاه ايران بوده و نامش «شهربانو» مي‎باشد، اما اين شهرت تاريخي، از سوي برخي از محققان معاصر به جهت ترديد در روايات اين موضوع، مورد خدشه قرار گرفته است.[7]
بنابراين، در اصل نام مادر امام سجاد(ع) كه شهربانو و دختر پادشاه باشد، ترديد وجود دارد، تا چه رسد به اين كه وي تا زمان وقوع حادثه‎ي جانگداز كربلا زنده و اين واقعه را درك كرده باشد.
آنچه در بعضي از اخبار آمده است، آن است كه مادر امام سجاد(ع( هنگام وضع حمل آن حضرت، از دنيا رفته است؛[8] بنابراين بر فرض قبول اين كه مادر امام سجاد(ع) فرزند پادشاه ساساني و نامش شهربانو باشد، امّا مانند ليلا در واقعه‎ي كربلا در قيد حيات نبوده است.
پی نوشتها:
[1]. حماسة حسيني، مرتضي مطهري، ج 1، ص 26 - 27، چاپ 21، قم، انتشارات صدرا، سال 1373 هـ ش.
[2]. منتهي الآمال، شيخ عباس قمي ،ص 375.
[3]. همان، ص 541.
[4]. تاريخ الامم و الملوك، محمد بن جرير الطبري، ج 4، چاپ پنجم، بيروت، موسسه اعلمي للمطبوعات، سال 1409 هـ ق، ص 340.
[5]. بررسي تاريخ عاشورا، دكتر محمد ابراهيم آيتي، ص 123.
[6]. علي الاكبر، سيد عبدالرزاق مقرّم، ص 14.
[7]. زندگاني علي بن الحسين(ع)، سيد جعفر شهيدي، ص 9 ـ 27، چاپ ششم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، سال 1374 ش.
خدمات متقابل اسلام و ايران، مرتضي مطهري، ص 100 ـ 101، چاپ هشتم.
[8]. اثبات الوصية، ابوالحسني علي بن الحسين مسعودي، ص 170، چاپ اول، قم، انتشارات انصاريان، سال 1417 ق، شهيدي، همان، ص 26.
منبع: نهضت عاشورا (تحريف‌ها و شبهه‌ها)، مركز مطالعات و پژوهش‌‌هاي فرهنگي حوزه‌ي علميه (1381)